عناوین مهم
هیپوتالاموس (Hypothalamus)، بخشی از مغز است که هسته‌های متعدد عملکردی دارد. نام هیپوتالاموس، از ریشه یونانی به معنای اتاقک گرفته شده است. غده هیپوتالاموس غده ای در مغز است که در زیر تالاموس قرار داشته و بسیاری از فرآیندهای بدن مانند ترشح هورمون های هیپوفیز را کنترل می کند. از فعالیت های مهم این غده این است که بدن را در حالت پایدار و ثابتی نگه می دارد و به عبارتی بدن را در حالت هومئوستاز قرار می دهد.
محل غده هیپوتالاموس
محل قرارگیری غده هیپوتالاموس در قسمت بالای غده هیپوفیز و زیر تالاموس، در ناحیه دوم مغز می باشد. این غده ۵ گرم وزن داشته و با ساختار پیچیده و اندازه ی بادامی که دارد، قسمت های مختلف آن نقش های بسیار مهمی در بدن دارند. این غده دارای هسته های متعددی است و از طریق ساقه ی هیپوفیزی به غده هیپوفیز مربوط می شود که از این طریق باعث ارتباط دستگاه عصبی به دستگاه غدد درون ریز می باشد (ارتباط عصبی و خونی برقرار می شود).
آناتومی هیپوتالاموس
هیپوتالاموس دارای سه ناحیه است که عبارتند از:
- بخش «مامیلاری» (Mamillary)
- بخش «بینایی» (Optical)
- بخش برجسته یا «توبرال» (Tuberal)
همچنین در مقطع عرضی قسمت‌های زیر در هیپوتالاموس وجود دارند:
- «دوربطنی» (Periventricular)
- «میانی» (Medial)
- «جانبی» (Lateral)
عملکرد هیپوتالاموس چگونه است؟
نقش اصلی هیپوتالاموس نگه‌داری بدن تا حد ممکن در حالت هموستاز است. هموستاز به معنای حالت بدنی سالم و متعادل است. بدن همواره در تلاش برای بدست آوردن تعادل است. برای مثال، احساس گرسنگی، یکی از راه‌های مغز برای اطلاع‌رسانی به فرد است؛ به معنای اینکه بدن نیاز بیش‌تری به مواد غذایی برای رسیدن به هموستاز دارد.
هیپوتالاموس به عنوان یک اتصال‌دهنده بین غدد درون‌ریز و سیستم عصبی بدن است و برای رسیدن به آن، در بسیاری از فعالیت‌های ضروری بدن نقشی ایفا می‌کند از جمله:
- دمای بدن
- تشنگی
- اشتها و کنترل وزن
- احساسات
- چرخه خواب
- میل جنسی
- زایمان
- فشار خون و ضربان قلب
- ترشح اسید معده
- متعادل‌سازی مایعات بدن
ترشح هورمون ها از غده هیپوتالاموس
در هیپوتالاموس دو دسته سلول عصبی برای ترشح هورمون ها وجود دارد. یک دسته ترشح هورمون هایی را برعهده دارند که با وارد شده به لوب پشتی هیپوفیز، از طریق ساقه ی هیپوفیزی، از آن جا وارد خون می شوند. از این دسته هورمون ها می توان به هورمون اکسی توسین که در زایمان باعث انقباض رحم می شود و هورمون آنتی دیورتیک (ضد ادرار) که باعث تجمع آب در کلیه ها می شود، اشاره کرد. هورمون های محرک و بازدارنده ای از دسته بعدی سلول های عصبی هیپوتالاموس ترشح می شود که به لب قدامی و جلویی هیپوفیز منتقل می شوند. این انتقال از طریق رگ های موجود در ساقه هیپوفیزی انجام می شود. وظیفه این هورمون ها تنظیم هورمون های رشد، پرولاکتین، غده تیروئید، غده آدرنال و غدد جنسی را برعهده دارد.
برخی از هورمون های ترشح شده از غده هیپوتالاموس
٭ هورمون آزاد کننده گنادوتروپین ها یکی از این هورمون ها می باشد که باعث ترشح هورمون های لوئینه کننده (LH) و محرک فولیکول (FSH) از هیپوفیز می شود که در مردان و زنان وظیفه بلوغ و تحریک سلول های جنسی و ترشح هورمون های جنسی (تستوسترون، استروژن و پروژسترون) را بر عهده دارند.
هورمون آزاد کننده تیروتروپین که تحریک هورمون های تیروئید (TSH) را باعث می شود. این هورمون ها سوخت و ساز بدن و سلامت دستگاه گوارش و … را کنترل می کنند.
٭ هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین در پاسخ به وضعیت احساسی و فیزیکی و همچنین تنظیم سوخت وساز بدن دخالت داشته و تحریک اضطراب را کنترل می کند.
٭ هورمون آزاد کننده هورمون رشد که کنترل رشد و نمو در کودکان و سوخت و ساز در بزرگسالان را بر عهده دارند.
٭ هورمون سوماتواستاتین هورمون مهارکننده رشد و نمو بوده و همچنین باعث تحریک تیروئید می شود.
٭ هورمون مهارکننده پرولاکتین (دوپامین) که ترشح پرولاکتین از هیپوفیز میانی را مهار می کند و دستور تولید یا توقف شیر مادر را به هیپوفیز می دهد.
٭ هورمون اکسی توسین که کنترل تولید مثل و آزاد کردن شیر مادر را تنظیم می کند.
٭ هورمون آنتی دیورتیک که جمع کننده ادرار بوده و تنظیم سطح آب بدن را با کنترل فشار خون بر عهده دارد.
اختلالات مربوط به هیپوتالاموس
به بیماری که عملکرد و فعالیت غده هیپوتالاموس را دچار مشکل می کند، بیماری هیپوتالامیک می گویند. چون بین هیپوتالاموس و هیپوفیز رابطه ی زیادی وجود دارد این بر هم خوردن تعادلات را اختلالات هیپوتالاموس – هیپوفیز نیز می نامند و از راه آزمایشات هورمونی مشخص می شوند. این بیماری ها می توانند دلایل مختلفی چون ارتباط ژنتیکی، جراحی، تومورها، پرتو درمانی، صدمه به سر و … داشته باشند. مشکلات هیپوتالاموسی در کودکان که حس بویایی را در آن ها از بین برده و ترشح غدد جنسی را کم می کند، از سندرم کالمن ایجاد می شود. سندرم پرادر- ویلی نیز باعث مختل شدن فعالیت هیپوتالاموس و به هم خوردن حس سیری می شود و این عوامل چاقی و کوتاهی قد را در پی خواهد داشت. یکی دیگر از این اختلالات دیابت بی مزه است که تکرر ادرار در نتیجه کاهش ترشح هورمون وازوپرسین، باعث می شود.
