عناوین مهم
غده هیپوفیز، غده‌ای است که به عنوان غده مادر شناخته می‌شود، چرا که وظیفه‌ی کنترل بیشتر غده‌های بدن به عهده این کوچولو است. به این دلیل آن را کوچولو خطاب می‌کنیم که به اندازه یک نخود است و در پایه مغز، پشت پل بینی و مستقیما زیر هیپوتالاموس قرار دارد.
غده هیپوفیز جزء سیستم غدد و متابولیسم بدن است و یکی از غدد درون‌ریز به شمار می‌آید. سیستم غدد و متابولیسم از مجموعه‌ای از غدد درون ریز و برون ریز تشکیل شده‌است که در کنار هم و با ترشح تعدادی هورمون بسیاری از عملکردهای بدن و همچنین متابولیسم یعنی سوخت‌وساز بدن را تنظیم و هماهنگ می‌کنند. اگر در عملکرد هیپوفیز مشکلی ایجاد شود مهم‌ترین و حیاتی‌ترین بخش‌های بدن تحت تأثیر قرار می‌گیرد. در واقع عملکرد غده هیپوفیز بر اندام‌های حیاتی بدن مانند مغز، پوست، انرژی و متابولیسم، خلق‌و‌خو، اندام‌های تولیدمثل، بینایی، رشد و موارد دیگر تأثیر می‌گذارد.
آناتومی غده هیپوفیز و هورمون‌های هیپوفیز
غده هیپوفیز، به انگلیسی Pituitary gland، ساختاری بسیار کوچک و بیضی‌شکل است و همان‌طوری که به آن اشاره کردیم در پایه مغز قرار دارد. این غده با ساختاری که به شکل یک ساقه است به غده‌ی هیپوتالاموس متصل است.
ارتباط بین غده هیپوفیز و هیپوتالاموس به این صورت است که در واقع وظیفه اصلی کنترل ترشح هورمون‌های بدن به عهده هیپوتالاموس است و هیپوفیز همچون یک کارگزار عمل می‌کند و وظایف را انجام می‌دهد. در کل می‌توان هیپوفیز را به دو بخش لوب قدامی و خلفی تقسیم‌بندی کرد که در ادامه به بررسی هر کدام می‌پردازیم.
۱. لوب قدامی هیپوفیز
این بخش از غده هیپوفیز از انواع مختلفی از سلول ساخته شده است و هورمون‌های مختلفی تولید می‌کند که هر کدام بخش مختلفی از بدن را کنترل می‌کند. هورمون‌های ترشحی لوب قدامی هیپوفیز عبارت‌اند از:
- هورمون رشد یا GH: اگر قد کوتاه یا بدن ضعیفی دارید باید از لوب قدامی هیپوفیز شاکی باشید! چراکه تنظیم رشد بدن در همه نقاط را هورمون رشد تنظیم می‌کند و تمرکز اصلی این هورمون بر رشد استخوان و ماهیچه‌ها است.
- هورمون محرک تیروئید یا TSH: لوب قدامی غده هیپوفیز هورمونی (TSH) ترشح می‌کند که عملکرد غده تیروئید را فعال می‌کند. وظیفه اصلی تیروئید تولید هورمون‌های است که متابولیسم بدن را کنترل می‌کنند.
- هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک یا ACTH: غدد فوق کلیوی برای تنظیم قند خون و کنترل متابولیسم کورتیزول تولید می‌کنند. غده هیپوفیز با ترشح هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک به غدد فوق کلیوی دستور می‌دهد کورتیزول و هورمون‌های دیگر را ترشح کنند.
- هورمون محرک فولیکول یا FSH: تولید اسپرم و تخمک نیازمند هورمون محرک فولیکول است. همچنین این هورمون بر تولید هورمون استروژن تأثیر می‌گذارد.
- هورمون لوتئینی‌کننده LH: این هورمون جنسی باعث تحریک تخمک‌گذاری در زنان و تولید تستوسترون در مردان می شود.
- پرولاکتین یا PRL: زمانی‌که فردی فرزند به دنیا می‌آورد بخش قدامی غده هیپوفیز پرولاکتین ترشح می‌کند. این هورمون به تولید شیر در خانم‌ها کمک می‌کند.
- اندورفین‌ها: این هورمون‌ها در تسکین درد نقش مؤثری دارند و اثبات شده‌است که با مراکز لذت مغز ارتباط دارند.
- انکفالین‌ها: این هورمون‌ها عملکرد مشابهی با اندورفین‌ها دارند و در تسکین درد کمک می‌کنند.
- هورمون محرک بتا ملانوسیت: این هورمون در پاسخ پوست به اشعه ایکس و اشعه ماوراء بنفش ترشح می‌شود. هورمون بتا ملانوسیت میزان تولید رنگ‌دانه پوست را کنترل می‌کند.
۲. لوب خلفی هیپوفیز
لوب خلفی بر خلاف لوب قدامی خیلی تنبل است و حتی وظیفه خودش را به عهده هیپوتالاموس می‌اندازد. به‌طوری‌که بیشتر هورمون‌های لوب خلفی غده هیپوفیز در هیپوتالاموس تولید می‌شود و این بخش به‌عنوان انبار ذخیره‌کننده‌ی این هورمون‌ها عمل می‌کند. هورمون‌های اصلی این بخش عبارت‌اند از:
- وازوپرسین یا ADH: نام دیگر این هورمون ضد ادرار است. در واقع تمرکز اصلی این هورمون بر کنترل آب بدن است و مانع از این می‌شود که بدن دچار کم آبی شود.
- اکسی توسین: این هورمون همانندپرولاکتین در تولید شیر مادر نقش دارد. از وظایف دیگر این هورمون می‌توان به تحریک انقباضات رحم در حین زایمان اشاره کرد.
علائم کم کاری هیپوفیز
علائم و نشانه های هیپوپیتوئیتاریسم معمولاً به تدریج ایجاد و با گذشت زمان بدتر می شود. آنها گاهی ظریف هستند و ممکن است ماه ها یا حتی سالها نادیده گرفته شوند. اما در برخی افراد علائم و نشانه ها به طور ناگهانی بروز می کنند.
علائم و نشانه های هیپوپیتوئیتاریسم در افراد مختلف متفاوت است و بستگی به این دارد که چند هورمون های هیپوفیز تحت تأثیر قرار گرفته و این تاثیر ها تا چه حدی هستند. در افرادی که بیش از یک کمبود هورمون هیپوفیز دارند، در اثر کمبود هورمون دوم ممکن است علائم افزایش یابد یا در برخی موارد علائم کمبود اول را پنهان کند.
کمبود هورمون رشد (GH)
در کودکان، کمبود GH ممکن است باعث مشکلات رشد و کوتاهی قد یا کوتولگی شود. اکثر بزرگسالانی که کمبود GH دارند هیچ علامتی بروز نمی کند، اما برای برخی بزرگسالان می تواند باعث موارد زیر شود:
- خستگی
- ضعف عضلانی
- انزوای اجتماعی
- تغییر در ترکیب چربی بدن
کمبود هورمون لوتئینیزه (LH) و هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH)
کمبود این هورمون ها که گنادوتروپین نامیده می شوند، بر سیستم تولید مثل تأثیر می گذارد. در زنان، این کمبود باعث کاهش تولید تخمک و استروژن از تخمدان ها می شود. در مردان، این کمبود باعث کاهش تولید اسپرم و تستوسترون از بیضه ها می شود. زنان و مردان ممکن است میل جنسی کمتری، ناباروری یا خستگی را تجربه کنند. در کودکان و نوجوانان، بلوغ دیررس معمولاً تنها علامت آن است.
زنان همچنین ممکن است علائم زیر را تجربه کنند:
- گرگرفتگی
- ریزش موهای ناحیه تناسلی
- پریودهای نامنظم یا حذف قاعدگی
- ناتوانی در تولید شیر برای شیردهی
مردان نیز ممکن است علائم زیر را داشته باشند:
- اختلال در نعوظ
- تغییرات خلق و خوی
- کاهش موهای صورت یا بدن
کمبود هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH)
این هورمون غده تیروئید را کنترل می کند. کمبود TSH منجر به سطح پایین هورمون تیروئید (هیپوتیروئیدیسم) و بروز علائم زیر می شود:
- یبوست
- خستگی
- افزایش وزن
- خشکی پوست
- حساسیت به سرما یا مشکل در گرم ماندن
کمبود هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH)
این هورمون به غدد فوق کلیوی شما کمک می کند تا درست کار کنند و به بدن شما در برابر استرس واکنش نشان می دهد. علائم کمبود ACTH عبارتند از:
- گیجی
- خستگی شدید
- تهوع، استفراغ یا درد شکم
- عفونت های مکرر و طولانی مدت
- فشار خون پایین، که ممکن است منجر به غش شود.
کمبود هورمون ضد دیورتیک (ADH)
این هورمون، که وازوپرسین نیز نامیده می شود، به بدن شما کمک می کند تا سطح مایعات خود را متعادل کند. کمبود ADH می توانند منجر به بروز یک اختلال به نام دیابت بی مزه و بروز علائم زیر شود:
- ادرار زیاد
- تشنگی شدید
- عدم تعادل الکترولیتی
کمبود پرولاکتین
پرولاکتین هورمونی است که به بدن می گوید چه موقع شروع به تولید شیر مادر کند. سطوح پایین پرولاکتین می تواند زنان را در تولید شیر برای شیردهی دچار مشکل کند.
