عوارض بی خوابی بر مغز: تهدیدی جدی برای سلامت مغز

عوارض بی خوابی به عنوان یکی از دسته های عمده اختلالات خواب بر مغز بسیار گسترده و شایع است. رابطه پیچیده و دو طرفه ای بین بی خوابی و مغز وجود دارد. به نظر دکتر محمد صمدیان جراح برجسته مغز و اعصاب در کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران، بی خوابی می تواند منجر به کژکاری های گسترده و آسیب های عمده ای در فعالیت و تعادل درونی (همئوستازی) مغز شود. در عین حال، بی خوابی ممکن است به دلیل وجود تومورهای مغزی در سر باشد. ساده ترین آسیب بی خوابی به مغز، پیری زودرس مغز می باشد. در صورتی که علایم بی خوابی را تجربه می کنید، بهتر است حتماً به متخصصان مغز و اعصاب مراجعه نمایید تا با معاینه کامل و تصویربرداری های مغزی، علت دقیق بی خوابی شما را شناسایی نموده و به درمان آن مبادرت نمایند.

اصطلاح اختلالات خواب اشاره به مجموعه ای از وضعیت های مختلف دارد که کیفیت، زمان بندی و مدت خواب شما را تحت تاثیر منفی خود قرار داده و توانایی شما را برای فعالیت حین بیداری کاهش می دهند. اختلالات خواب می توانند ناشی از اختلالات جسمانی یا روانشناختی دیگری باشند و یا اینکه خودشان منشاء بروز طیف وسیعی از اختلالات روانشناختی و جسمانی به ویژه برای مغز و دستگاه اعصاب مرکزی (CNS) شوند. تاکنون بیش از 100 نوع اختلال خواب شناسایی شده اند و امروزه روش های بسیار تخصصی و پیچیده ای برای شناسایی، دسته بندی، علت یابی، و بررسی ابعاد و عوارض روانی و جسمانی اختلالات خواب به وجود آمده اند.

علی رغم موارد فوق الذکر، تمامی اختلالات خواب در 4 نشانه زیر با یکدیگر مشترک هستند:

• شما مشکل خوابیدن و ادامه خواب دارید
• شما طی روز به سختی می توانید بیدار بمانید.
• ریتم های شبانه روزی و بایوریتم های شما نامتعادل شده اند، به گونه ای که برنامه خواب سالم شما به هم خورده است.
• شما مستعد رفتارهایی غیر عادی هستید که خوابتان را مختل می کنند.

در صورتی که هر یک از نشانه های فوق را تجربه می کنید، شما دچار اختلالات خواب شده اید و لازم است حتماً با پزشکان متخصص مغز و اعصاب مشورت نمایید. به گفته دکتر محمد صمدیان جراح برتر مغز و اعصاب در کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران، گاهی اوقات اختلالات خواب علامت و نشانه ای از وجود تومورهای مغزی هستند که باید به دقت بررسی شوند.

انواع معروف و بیشتر شایع اختلالات خواب شامل موارد زیر می شوند:

بی خوابی وضعیتی است که در آن فرد به شکلی پایدار دچار مشکلات شروع خواب، طول مدت خواب، استحکام (عمق) و کیفیت خواب است. بی خوابی عوامل بالقوه ایجاد کننده بسیار زیادی دارد اما دو مولفه اصلی در تعریف بی خوابی منجر به تشخیص آن می شوند:

• دشواری خوابیدن که علی رغم محیا بودن شرایط برای خواب طبیعی وجود دارد.
• مشکلات در زندگی و کار روزانه که مستقیماً ناشی از کیفیت و زمان کم خواب شبانه هستند.

دلایل متعددی برای بی خوابی ذکر شده اند که مهم ترین آنها برانگیختگی بیش از حد فرد است که شروع و ادامه خواب را دشوار می سازد. برانگیختگی بیش از حد ممکن است به دلایل زیر منجر به بی خوابی شود:

• مصرف داروها یا موادی که کاهنده خواب هستند.

مواد محرک همچون آمفتامین و مت آمفتامین (شیشه)، کوکائین، الکل، کافئین، و نیکوتین بر خلاف تصور عامه منجر به افزایش تحریک مغزی و در نتیجه بروز بی خوابی می شوند. در عین حال داروهای دیابت، داروهای تقویت جنسی، و داروهای سرماخوردگی نیز در بسیاری اوقات منجر به برانگیختگی و بی خوابی می شوند.

• مشکلات و بیماری های جسمانی

انواع دردهای جسمانی، مشکلات دستگاه ادراری و دستگاه دفعی، بارداری، بزرگ شدن پروستات، وقفه تنفسی خواب (آپنه)، اختلالات درد مزمن، بیماری های قلبی و عروقی، ابتلاء به ویروس کووید-19 (کرونا) و نیز بیماری‌های ریوی می توانند می توانند منجر به بی‌خوابی شوند.

• تومورهای مغزی

تومورهای مغزی به دلیل افزایش فشار درون جمجمه، ایجاد هیدروسفالی، ایجاد سر دردهای شدید تشدید شونده، و تحت تاثیر قرار دادن نواحی مغزی مربوط به ساعت و بایوریتم در قاعده جمجمه، سی پی انگل و ساقه مغز، می توانند بی خوابی را در افراد ایجاد نمایند.

• اختلالات و بیماری های روانی

طیف وسیعی از اختلالات روانی همچون اختلالات خلقی (به ویژه افسردگی)، اختلالات اضطرابی، و اختلالات ناشی از استرس می توانند منجر به مشکلات خواب به ویژه بی خوابی شوند. همچنین، افراد دارای اختلالات وسواس (OCD) به دلیل نشخوار ذهنی مداوم به سختی به خواب می روند.

اختلال بی خوابی شایع ترین نوع از اختلالات خواب بوده و دسته های متعددی دارد. معروفترین نوع بی خوابی، بی خوابی مزمن است؛ وضعیتی که در آن فرد حداقل سه بار در هفته و حداقل به مدت سه ماه دچار بی خوابی است. زمانی که بی خوابی کمتر از 3 ماه طول بکشد به آن بی خوابی کوتاه مدت می گویند. با وجودی که بی خوابی خود را به شکل های مختلفی نشان می دهد، انواع اصلی آن بر اساس دو مقوله زیر دسته بندی می شوند:

• بی خوابی شروع خواب که فرد مشکلات بی خوابی در زمان آغاز خواب تجربه می کند. به طور معمول این وضعیت در مورد افرادی است که استرس های زیادی داشته، شیفت کاریشان عوض شده و یا به دلیل پروازهای طولانی مدت در طول جغرافیایی دچار بهم خوردگی بایوریتم شده اند.
• بی خوابی حفظ و ادامه خواب که در آن فرد چندین بار حین خواب، از خواب بیدار می شود. این مورد در افرادی مشاهده می شود که آپنه تنفسی خواب، اختلالات دوره ای حرکت عضوی، مصرف مواد، مصرف الکل، مصرف دخانیات، و یا مصرف کافئین پیش از خواب دارند.

بی خوابی تنها یک اختلال شبانه نیست بلکه در تمامی روز فرد را تحت تاثیر قرار می دهد. بی خوابی تاثیر عمده خود را بر مغز می گذارد. به گفته دکتر محمد صمدیان جراح برتر مغز و اعصاب کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران در ساختمان پزشکان آریا، اولین تاثیر بی خوابی بر مغز، افزایش تحریک پذیری و آسیب پذیری آن نسبت به انواع بیماری ها و عفونت ها است. هم چنین آستانه بی قراری و واکنش منفی مغز افراد در اثر بی خوابی نسبت به محرک هایی همچون نور و صدا بسیار بالا می رود.

تاثیر دیگر بی خوابی بر مغز در زمینه حافظه کاری (فعال) است. به این معنا که مغز شما نمی تواند موضوعات را در حافظه کوتاه مدت خود ذخیره نماید تا بتواند بعداً به حافظه بلند مدت خود انتقال دهد به همین دلیل حافظه افراد در بی خوابی به تدریج ضعیف می شود.

افزون بر این، بی خوابی مزمن منجر به کاهش حجم ماده خاکستری مغز (قشر مخ) در لوب پیشانی می شود. این وضعیت مشابه با وضعیت مغزی سربازانی است که دچار موج انفجار در زمان جنگ شده اند. در نتیجه به تدریج دچار مشکلات نقص توجه (همچون ADHD)، کارکردهای اجرایی و حافظه غیر کلامی (حافظه عملی) می شود. سایر مشکلات مغزی شامل نتوانی در کنترل بازداری، مشکلات برنامه ریزی / سازماندهی، و خودپایی است.

به گفته دکتر محمد صمدیان استاد جراحی مغز و اعصاب دانشگاه شهید بهشتی، جدیدترین یافته های بی خوابی نشان داده‌اند که مغز افراد به سرعت پیر شده و به سمت حالت های بیماری‌های نورودژنراتیو به ویژه بروز آلزایمر می رود. در عین حال انواع بیماری‌های متابولیک مغزی و مشکلات عروق مغزی با افزایش بی خوابی به تدریج در مغز ایجاد می‌شوند.

درمان بی‌خوابی مزمن شامل طیف وسیعی از مداخلات طبی، دارویی، و شناختی-رفتاری است. به گفته دکتر محمد صمدیان، بهترین شیوه درمانی برای بی‌خوابی اصلاح سبک زندگی و رعایت دستورالعمل های بهداشت خواب می‌باشد. سر فصل های اصلی بهداشت خواب در کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران به شرح زیر هستند:

• کاهش و یا در حد امکان حذف چرت های روزانه، به خصوص در اواخر روز یا غروب
• کاهش / قطع مصرف الکل
• کاهش / قطع مصرف قهوه و چای سیاه از بعد از ظهر به بعد
• کاهش / قطع مصرف دخانیات
• کاهش / مصرف انواع مواد، بخصوص مواد محرک (آمفتامین، متامفتامین، کوکائین، و …)
• کاهش مشاهده تلویزیون، موبایل، تبلت، کامپیوتر، مانیتور و … از دو ساعت پیش از خواب
• رعایت رژیم غذایی سالم
• کاهش مصرف غذاهای پر کالری از غروب به بعد
• ورزش مرتب روزانه متناسب با وضعیت بدنی
• حفظ برنامه خواب منظم شامل ساعت های یکسان خواب و بیداری در تمامی روزها
• از اتاق خواب و رختخواب خود تنها برای هم بستری و خواب استفاده نمایید.
• بازی، کار، کتاب خواندن، تماشای تلویزیون، صحبت با تلفن و هر کار دیگر تحریک کننده بیداری را خارج از اتاق خواب انجام دهید.