ضربه مغزی در کودکان: شناسایی و درمان به هنگام

ضربه مغزی که به عنوان آسیب مغزی تروماتیک (BTI) خفیف شناخته می شود، ضربه ای به سر است که منجر به اخلال معمولاً موقت در کارکردهای مغزی می گردد. ضربه مغزی در کودکان بیشترین میزان شیوع ضربه مغزی در تمامی گروه های سنی بوده، در پسران بیش از دختران،  در کودکان ورزشکار بیش از کودکان غیر ورزشکار است. به گفته دکتر محمد صمدیان استاد برتر جراحی مغز و اعصاب کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران در تهران، خوشبختانه در صورت تشخیص به موقع و درمان های درست، بین 70 تا 85 ضربه مغزی در کودکان طی 4 هفته به طور کامل درمان و بر طرف می شوند.

ضربه مغزی نوعی از آسیب های مغزی تروماتیک (TBI) محسوب می شود که کارکردهای مغزی را تحت تاثیر قرار می دهد. تاثیرات ضربه مغزی بر مغز شما معمولاً موقت هستند. اما این احتمال نیز وجود دارد که سردرد، و مشکلات تمرکز، حافظه، تعادل، و هماهنگی بدنی تا مدت ها بعد از درمان ضربه مغزی باقی بمانند. ضربه مغزی معمولاً بر اثر وارد شدن یک ضربه به سر ایجاد می شود. تکان دادن شدید سر، گردن، و بالا تنه نیز می تواند منجر به بروز ضربه مغزی شود. برخی اوقات ضربه مغزی منجر به بیهوشی شما خواهد شد، اما در اکثر مواقع این حالت نادر بوده و رخ نمی دهد.

زمانی که طی یک حرکت ناگهانی و با فشار، سر گردن، و بالا تنه جابجا می شوند، مغز درون جمجمه تکان خورده، بچرخد، به دیواره داخلی جمجمه اصابت نموده و یا بخش هایی از آن به هم فشرده شوند. این وضعیت منجر به ایجاد تغییرات ساختاری و مواد شیمیایی در مغز شده و گاه نیز در صورت بالا بودن شدت ضربه مواردی چون کشیدگی، پارگی (خونریزی مغزی)، و آسیب سلول ها و بافت های مغزی رخ دهند.

همانطور که پیشتر بیان شد، ضربه مغزی در کودکان به دلیل ضربه شدید به سر یا بدن ممکن است ایجاد شود. مغز کودکان با توجه به این که در حال رشد و تحول است، از ریسک آسیب دیدن بیشتری در ضربه های مغزی برخوردار است. اما در عین حال نیز همین زمان رشد، فرصت ترمیم بیشتری برای جبران آسیب های مغزی در کودکان فراهم می آورد.برای اینکه ضربه مغزی در کودکان ایجاد شود، لازم نیست که حتماً ضربه بسیار شدیدی به کودک وارد آید. بررسی های صورت گرفته در ایالات متحده امریکا نشان داده اند که حداقل یک پنجم کودکان و نوجوانان در زندگی خود حداقل یکبار دچار ضربه مغزی شده اند. همچنین، میزان بروز ضربه مغزی در کودکان، در بین پسران بیش از دختران است. افزون بر این، کودکانی که ورزشکار هستند نیز احتمال ریسک خطر ضربه مغزی بیشتری نسبت به کودکان غیر ورزشکار دارند. در عین حال بسیاری از کودکان نیز پس از ایجاد ضربه مغزی دچار علایم شدید و بیهوشی نمی شوند. گاه تکان دادن کودکان توسط بزرگسالان حین بازی ها می تواند به راحتی منجر به ضربه مغزی در کودکان شود.

علایم و نشانه های ضربه مغزی و آسیب مغزی در نوزادان، کودکان و نوجوانان ممکن است به سختی قابل تشخیص باشد. به گفته دکتر محمد صمدیان استاد برتر جراحی مغز و اعصاب دانشگاه شهید بهشتی تهران در کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران، نشانه های ضربه مغزی در کودکان عبارتند از:

با توجه به اینکه جمجمه یک ساختار استخوانی بسیار مقاوم است، بنابراین بسیار از ضربه های وارد به سر خطر چندانی برای مغز به همراه ندارند. اما در این میان، به گفته دکتر محمد صمدیان استاد برتر جراحی مغز و اعصاب دانشگاه شهید بهشتی در کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران، در کودکان چون استخوان جمجمه دارای بخش های غضروفی زیادی بوده و کامل نشده است، ضربه به سر به ویژه به بخش ملاج ممکن است خطرناک تر باشد. در عین حال، آن دسته از ضربه هایی که شامل شکستگی جمجمه، جابجایی ناگهانی موقعیت سر و گردن و تنه و اصابت به سطوح/ اجسام سفت باشند، مخاطرات بیشتری برای مغز فرد مصدوم به همراه خواهند داشت.

ترکیبی از موارد و موقعیت های گوناگون می توانند منجر به بروز ضربه مغزی در کودکان شوند. رایج ترین علت ضربه مغزی سقوط و افتادن است. در عین حال تکان دادن های شدید بدن کودکان به ویژه در صورتی که شامل سر، گردن، و بالا تنه آنها باشد بسیار خطرناک بوده و احتمال ریسک زیادی برای بروز ضربه مغزی اطفال وجود دارد.

بررسی های صورت گرفته نشان داده اند که ورزش های تیمی، به ویژه آنها که تماس بدنی بین افراد هستند، موقعیت های خطرناکی برای ایجاد ضربه مغزی هستند. به ویژه ورزش فوتبال، در تمامی سنین، علی الخصوص دوره کودکی، می تواند زمینه ای مساعد برای ایجاد انواع ضربه های مغزی و سایر انواع آسیب های مغزی تروماتیک (TBI) تلقی شود.

بر این اساس، عوامل خطرناک برای بروز ضربه مغزی در کودکان عبارتند از:

• افتادن/ سقوط به ویژه کودکان با سنین پایین تر
• شرکت در ورزش های پر خطر (فوتبال، هاکی، فوتبال امریکایی، راگبی، بوکس، ورزش های رینگی)
• شرکت در ورزش های پر خطر بدون استفاده از تجهیزات ایمنی کافی و نظارت
• ضربه مغزی در تصادف با موتور سیکلت یا ماشین
• تصادف با دوچرخه
• تصادف به عنوان عابر پیاده
• قربانی آزار جنسی شدن
• سابقه ضربه مغزی قبلی

علائم ضربه مغزی در کودکان بستگی کامل به شدت آسیب و فرد آسیب دیده دارند. نکته مهم این است که علائم ضربه مغزی در کودکان را  به درستی بشناسیم تا بهتر و سریعتر بتوانیم به آنها کمک کنیم. علائم اختصاصی ضربه مغزی در کودکان اندکی ممکن است از علایم عمومی ضربه مغزی متفاوت باشند. سر درد شاید به جرأت رایج ترین علامت ضربه مغزی در کودکان است. در نوزادان و کودکان نوپا ممکن است تعیین سطح هشیاری دشوار باشد، زیرا  آنها قادر به بیان وضعیت و احساسات خود نیستند. نشانه ها و علائم اختصاصی ضربه مغزی در کودکان عبارتند از:

خونریزی مغزی در کودکان شامل ورود خون به بافت های مغز و یا قضای اطراف آن است. به گفته دکتر محمد صمدیان استاد برتر جراحی مغز و اعصاب دانشگاه تهران در کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران، به طور معمول خونریزی مغزی در کودکان و نوزادان به دلیل ناهنجاری های عروق مغزی، لخته خونی در مغز و یا ضربه شدید به سر و بالا تنه می باشد. ناهنجاری های مغزی منجر به خونریزی مغزی در نوزادان و کودکان عبارتند از:

• بدشکلی های عروق مغزی
• فیستول عروق مغزی
• ناهنجاری های حفره ای (کاورنوما)
• آنوریسم
• سندرم مویا مویا

به گفته دکتر محمد صمدیان استاد برتر جراحی مغز و اعصاب دانشگاه شهید بهشتی تهران در کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران واقع در ساختمان پزشکان آریا، در صورتی که ضربه وارده به سر کودکان شدید باشد ممکن است خونریزی مغزی ایجاد نماید که علایم آن به شرح زیرند:

• افت هوشیاری
• حالت چرتی و خواب آلودگی و عدم پاسخ به صدای شما
• بهت زدگی یا شوکه شدن
• نداشتن گریه بعد از ضربه به سر (بخصوص در کودکان سنین پایین تر)
• اغتشاش شعور، فراموشی یا مشکلات جهت یابی مکان، زمان، یا اشخاص اطرافش
• مشکلات بینایی
• اندازه نابرابر مردمک دو چشم
• ضعف در دستان و یا پاها
• چیزی در سرشان فرو رفته و گیر کرده، یا یک بریدگی که نمی توان خونریزی آن را بند آورد
• کبودی یا تورم بزرگ و وسیع روی سر کودک
• تشنج، یا غش
• حالت تهوع و استفراغ مکرر

با مشاهده چنین علایمی لازم است شما بدون فوت وقت آمبولانس و اورژانس را خبر نموده و یا کودک را به نزدیک ترین اورژانس برسانید تا جانش را نجات دهید.

در صورت مشاهده ضربه به سر کودک بهترین کار مراجعه سریع به مراکز درمانی است. البته به گفته دکتر محمد صمدیان استاد برتر جراحی مغز و اعصاب دانشگاه شهید بهشتی تهران در کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران، بسیاری از موارد حاد نبوده و نهایتاً ظرف 4-6 هفته با استراحت و عدم فعالیت بدنی کودک، به خودی خود بهبود می یابند. در عین حال بهتر است محل ضربه را با یک کیسه یخ سرد نگاه دارید تا در صورت احتمال خونریزی مغزی، جلوی گسترش خونریزی و آسیب و خدای نکرده تورم مغزی تا زمان رسیدن به اورژانس تا حد زیادی گرفته شود.

شیوه های تشخیص انواع ضربه مغزی در کودکان بر اساس سوالاتی است که جراح برتر مغز و اعصاب از شما می پرسد تا چگونگی ایجاد آسیب و علایم آن برایش مشخص شود. به گفته دکتر محمد صمدیان استاد برتر جراحی مغز و اعصاب ایران در ساختمان پزشکان آریا در بسیاری از اوقات کودکان بویژه هر چه سن آنها پایین تر باشد، کمتر می توانند علایم و سیر ایجاد ضربه مغزی را به درست بیان نمایند. به همین دلیل درک درست والدین از موقعیت بسیار اهمیت دارد.گام بعدی شامل معاینه طبی و بررسی وضعیت بدنی و پاسخ های اعصاب مغزی به محرک ها است. در صورتی که علایم و عوارض ناشی از ضربه مغزی شدید باشند، جراحان مغز و اعصاب ممکن است دستور تصویر برداری MRI یا CT اسکن را صادر نمایند. دکتر محمد صمدیان یکی از  بهترین جراحان مغز و اعصاب تهران طبق تجربه خود در صورت احتمال وجود ضربه مغزی تصویر برداری را به طور حتمی تجویز می نمایند. اگر ضربه مغزی در کودکان منجر به بروز تشنج شود، نوار مغزی (الکترو آنسفالوگرام) نیز از فرزند شما به عمل می آید.

یکی دیگر از بررسی ها برای ضربه مغزی در کودکان، تست بینایی برای ضربه مغزی است. این تست مجموعه پیچیده ای از معاینات شامل بررسی فرم و اندازه مردمک، انواع حرکات چشم، و حساسیت به نور است.

درمان ضربه مغزی در کودکان بستگی به شدت علایم و عوارض و در عین حال میزان آسیب های وارده به مغز دارد. در صورت وجود علایم و عوارض زیر ممکن است نیاز به جراحی برای درمان ضربه مغزی در کودکان شما باشد:

• خونریزی مغزی
• تورم و التهاب مغزی
• یک آسیب جدی به مغز

اما اکثریت ضربه های مغزی در کودکان نیازمند جراحی و یا درمان خاص پزشکی نیستند. به گفته دکتر محمد صمدیان جراح برتر مغز و اعصاب در کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز بهترین درمان ضربه مغزی در کودکان استراحت است. در صورتی که ضربه مغز منجر به سر درد شود، مسکن هایی ساده همچون استامینوفن یا ایبوپروفن تجویز می شوند. در صورت وجود علایم اضطراب و افسردگی، جراح مغز و اعصاب برای فرد داروهای ضد اضطراب و ضد افسردگی تجویز خواهند شد. همچنین، ورزش و فعالیت های بدنی متوسط به بالا، دوچرخه سواری، اسکیت و اسکیت برد برای چندین ماه ممنوعند.

پس از ضربه مغزی در کودکان ممکن است یک سری عوارض دراز مدت برای کودک پیش آید که شامل موارد زیرند:

• سندرم پس از ضربه مغزی (گاه تا چند ماه علایم و عوارض ادامه یابند)
• سردردهای پس از ضربه مغزی (گاه تا چند ماه)
• سرگیجه یا خواب آلودگی پس از ضربه مغزی (گاه تا چند ماه)
• آسیب مغزی ناشی از آسیب مغزی تروماتیک (TBI) چندگانه

به گفته دکتر محمد صمدیان و طبق بررسی‌های صورت گرفته توسط کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران، در صورتی که فرزند شما دچار ضربه مغزی شده، لازم است در خانه اقداماتی از صورت گیرد تا بهبودی و درمان ضربه مغزی در کودکان کامل شود که این موارد عبارتند از:

• استراحت جسمانی
• اجتناب از ورزش
• اجتناب از فعالیت بدنی
• استراحت روانشناختی
• اجتناب از فعالیت هایی که نیازمند تمرکز فکری هستند، بویژه تکالیف مدرسه
• کاهش تماشای تلویزیون
• کاهش بازی های ویدئویی /کامپیوتری/ موبایلی
• کاهش زمان حضور در مدرسه
• استراحت و خواب بعد از مدرسه
• افزایش ساعت های خواب کودک
• تعویق در دادن امتحانات
• افزایش سکوت محیطی برای کودکی که دچار ضربه مغزی شده است